Η ιστορία της Φραγκογιαννούς έχει ως κινητήριο μοχλό το θεσμό της προίκας. Ξενυχτώντας στο προσκέφαλο της νεογέννητης εγγονής της η Φραγκογιαννού θυμάται το γάμο της και την αδικία εις βάρος της από τους γονείς της στην κατανομή των περιουσιακών στοιχειών της πατρικής οικογένειας. Πεθαίνοντας η τελευταία εικόνα που παίρνει μαζί της είναι το «προικιό της»:
«Τά κύματα ἐφούσκωσαν ἀγρίως, ὡς νά εἶχον πάθος. Ἐκάλυψαν τούς μυκτήρας καί τά ὤτα της. Τήν στιγμήν ἐκείνην τό βλέμμα τῆς Φραγκογιαννοῦς ἀντίκρυσε τό Μποστάνι, τήν ἕρημον βορειοδυτικήν ἀκτήν, ὅπου τῆς εἶχον δώσει ὡς προίκα ἕνα ἀγρόν, ὅταν νεανίδα τήν ὑπάνδρευσαν καί τήν ἐκουκούλωσαν, καί τήν ἔκαμαν νύφην οἱ γονεῖς της.
— Ὤ! Νά τό προικιό μου! Εἶπε.
Αὑταί ὑπήρξαν αἱ τελευταῖαι λέξεις της.»
Η Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα παρέχει για την «ορολογία της προίκας» τους ακόλουθους ορισμούς. Η μαθήτρια Δ. Τοπαλίδου αναζήτησε δυνατές χρήσεις των λέξεων σε προτάσεις από τα Σώματα Κειμένων του «Ηλεκτρονικού Κόμβου για την υποστήριξη των διδασκόντων την Ελληνική Γλώσσα» ή του Εθνικού θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας και των Σωμάτων Κειμένων της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα ή εναλλακτικά από το διαδίκτυο και σχημάτισε για κάθε λέξη από μια δική της πρόταση:
Όροι | Ορισμοί- Δυνατές Χρήσεις |
Προίκα | Ορισμοί 1. τα περιουσιακά στοιχεία που προσφέρονταν από τη νύφη στο γαμπρό με το γάμο, ως συμβολή στην αντιμετώπιση των οικογενειακών βαρών: Ο θεσμός της προίκας έχει καταργηθεί νομικά. 2. η κινητή ή ακίνητη περιουσία που συνεισφέρει η νύφη στη νέα της οικογένεια 3. τα προσωπικά είδη της νύφης, το κινητό μέρος της προίκας 4. κτ. το οποίο κρίνεται ως απαραίτητο, ως αναγκαίο για να ξεκινήσει ή να λειτουργήσει καλά. Δυνατές Χρήσεις -Ταυτόχρονα η εταιρία διαχείρισης των εκθέσεων και των πολιτιστικών εκδηλώσεων μπορεί, έχοντας την αποκλειστική χρήση των ακινήτων της Έκθεσης για 15ετία ως τεράστια προίκα της, να αξιοποιήσει αυτά τα ακίνητα οργανώνοντας ρεστοράν, καφετέριες, συναυλιακούς χώρους, οργανώνοντας με λίγα λόγια έναν δεύτερο "Μύλο" ή μια δεύτερη "περιοχή Λαδάδικων", δραστηριότητες φυσικά πολύ κερδοφόρες. -Έτσι έγραψε το βιβλίο "Μια προίκα αμανάτι" που εκδόθηκε στην Τουρκία και αυτό τον καιρό μεταφράζεται στα γερμανικά. -Μια προίκα απ' το Χονάζ ενώνει Τούρκους και Ρωμιούς -Οι πυροσβέστες, αν και πήραν με το συγκεκριμένο νόμο όλη την "προίκα" της δασικής υπηρεσίας, δεν ήταν σε θέση όχι να κατασβήσουν τις φωτιές, αλλά ούτε καν να επιτηρήσουν επαρκώς τα δάση. -Κι αυτό διότι ανακαλύπτει ότι πρόκειται για έναν κοινό προικοθήρα, ο οποίος παζαρεύει την προίκα της, για να τη νυμφευθεί. Πρόταση Στην αρχαιότητα η προίκα συνίσταται από δούλους, χρήματα, πολύτιμα αντικείμενα ή ακόμα και σπίτια ή γη. |
Προικοσύμφωνο | Ορισμός Συμβόλαιο που γινόταν μεταξύ του γαμπρού και των γονέων (ή της ίδιας) της νύφης και που περιείχε κατάλογο των περιουσιακών στοιχείων που δίνονταν ως προίκα. Δυνατές Χρήσεις Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το προικοσύμφωνο συντασσόταν πριν από το γάμο και περιλάμβανε την προίκα που παραδινόταν στο γαμπρό. Πρόταση Ήδη από την αρχαιότητα πριν παντρευτούν δύο άνθρωποι όριζαν την προίκα η οποία καταγραφόταν στο προικοσύμφωνο που υπέγραφαν. |
Γαμήλιο συμβόλαιο | Ορισμός Συμβόλαιο μεταξύ του γαμπρού και της νύφης που τους εξασφαλίζει τα δικαιώματά τους σε περίπτωση χωρισμού. Πρόταση Το γαμήλιο συμβόλαιο υπογράφεται με παρουσία δικηγόρου. |
Σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης | Ορισμός Επίσημο έγγραφο συμβίωσης που υπογράφουν δύο νέοι χωρίς να έχουν δεσμεύσεις. Πρόταση Στην εποχή μας, όλο και περισσότεροι νέοι παίρνουν την απόφαση να μην παντρευτούν αλλά να υπογράψουν ένα σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης. |
Κανακαρά | Ορισμός 1. Για παιδί πολύ χαϊδεμένο, που του ικανοποιούν όλες τις επιθυμίες και του προσφέρουν όλες τις δυνατές ανέσεις. 2. Η πρωτότοκη κόρη κάθε οικογένειας, που είχε ιδιαίτερη ενδυμασία, στολισμό και κληρονομικά δικαιώματα. Δυνατές Χρήσεις Δεν λέει τα κακά νέα στο γιο της γιατί φοβάται μήπως πληγωθεί ο κανακάρης της. Πρόταση Το γιο της τον έχει πολύ χαϊδεμένο. Είναι ο κανακάρης της μάνας του. |
Επίσης η Δ. Τοπαλίδου αναζήτησε περιπτώσεις γάμων που ακυρώθηκαν πριν την τέλεσή τους εξαιτίας της προίκας. Παρακολουθήστε τη συναρπαστική αφήγηση:
«Το 1953 στο χωριό Πλατανιά της Δράμας συνέβη το ακόλουθο περιστατικό: Ένας νεαρός ονόματι Περικλής ήταν ερωτευμένος με μια όμορφη κοπέλα από το χωριό του που την έλεγαν Θεοπούλα. Αυτοί οι δυο νέοι κάποια στιγμή αποφάσισαν να παντρευτούν. Έτσι ο Περικλής πήρε την απόφαση να πάει στους γονείς της να τους γνωρίσει και να ζητήσει την κοπέλα σε γάμο. Οι γονείς της συμφώνησαν και όρισαν ημερομηνία να συναντηθούν με τους γονείς του γαμπρού έτσι ώστε να συζητήσουν το θέμα της προίκας. Όταν έγινε η συνάντηση, συμφωνήθηκε και από τις δύο πλευρές να δώσουν οι γονείς της νύφης 150 πρόβατα και 25 λίρες. Αφού έγινε ο γάμος και οι νεόνυμφοι πήγαν στο σπίτι τους και άρχισαν να ζουν μια φυσιολογική ζωή, οι γονείς της νύφης δεν κράτησαν την υπόσχεσή τους σχετικά με το θέμα της προίκας. Γι' αυτό το λόγο, οι γονείς του γαμπρού προσβλήθηκαν με αποτέλεσμα να χαλάσει ο γάμος και η νύφη να γυρίσει στους δικούς της παρά τον μεγάλο έρωτα των δύο νέων.»
Ο Α. Τσιφάκας μελέτησε τα άρθρα της Α. Ξένου-Βερνάρδου και του Κ. Μπέη στον ημερήσιο τύπο με αφορμή την επίσημη κατάργηση της προίκας το 1981 και μας πληροφορεί για την νομική υπόσταση της γυναίκας πριν και μετά την κατάργηση του θεσμού της προίκας.
«Προίκα ήταν η περιουσία που δινόταν από τον πατέρα ή σε αδυναμία του πατέρα από τη μητέρα ή και από την ίδια τη γυναίκα ή και από κάποιο τρίτο πρόσωπο στον άντρα για να τον ανακουφίσει από τα βάρη του γάμου.
Η προίκα έπρεπε να είναι ανάλογη με την περιουσία και την κοινωνική θέση του πατέρα αλλά και του συζύγου. Στις περισσότερες περιπτώσεις, που αντικείμενο της προίκας ήταν ακίνητο, αν δεν είχε συμφωνηθεί ότι ο άντρας θα έχει την πλήρη κυριότητα, η γυναίκα διατηρούσε την ψιλή κυριότητα, αλλά ο νόμος τη θεωρούσε ανίκανη να διαχειριστεί την περιουσία της. Έτσι ο άντρας ήταν εκείνος που είχε τη διοίκηση, τη διαχείριση και καρπωνόταν τα εισοδήματα.
Για να πουλήσει το ακίνητο έπρεπε ο σύζυγος να ζητήσει άδεια από το δικαστήριο, που δινόταν αν συμφωνούσε η γυναίκα και μόνο αν υπήρχε η μεγάλη ανάγκη ή προφανής ωφέλεια για την οικογένεια.
Σε περίπτωση αδικαιολόγητης άρνησης του πατέρα να χορηγήσει προίκα, η κόρη είχε δικαίωμα να προσφύγει κατά του πατέρα της στο δικαστήριο και να τον υποχρεώσει να συστήσει προίκα»
Τι γινόταν στην πραγματικότητα. Ο θεσμός της προίκας γινόταν ένα καρκίνωμα στους κόλπους της ελληνικής οικογένειας. Γάμοι από οικονομικό συμφέρον, εκβιασμοί, «παζάρια» για το ύψος της προίκας, ματαιώσεις γάμων από «φιλότιμο», επειδή η προίκα ήταν μικρή ή μικρότερη από τα... υπεσχημένα, διαζύγια - αν η οικογένεια της νύφης δεν έδινε αρκετά, έστω μετά το γάμο - υποτιμητικές και για την αξιοπρέπεια των δυο νέων καταστάσεις, «αγορά» του γαμπρού, κοπέλες που έμεναν ανύπαντρες, γιατί δεν είχαν προίκα... Αυτά ήταν μόνο μερικά από τα «δεινά» που επέφερε ο θεσμός στην ελληνική κοινωνία - και όχι μόνο στις γυναίκες. Γιατί και ο άντρας γινόταν συχνά θύμα, όταν έμενε ανύπαντρος για να προικίσει - ή μέχρι να παντρέψει τις αδελφές του, όταν έπρεπε να δουλεύει σκυλίσια για να προικίσει περισσότερο μια αδελφή που δεν ήταν πια... παρθένα ή όταν η σύζυγος με τη μεγάλη προίκα του φερόταν υποτιμητικά και βέβαια δεν καταδεχόταν να εργαστεί επαγγελματικά. Η προίκα ήταν ιδιαίτερα δυσβάσταχτη για τις φτωχές λαϊκές οικογένειες, γι' αυτό και η γέννηση κοριτσιού συχνά θεωρούνταν συμφορά. ‘Oλες αυτές οι καταστάσεις είχαν την απήχησή τους στην ελληνική λογοτεχνία και στον κινηματογράφο.
Με τον καιρό καταργήθηκε η αγορά και η συμφωνία γαμπρού και πεθερού περιοριζόταν στο να δοθεί η νύφη με όλα τα φορέματα και τα κοσμήματα της, καθώς και με τα άλλα αντικείμενα της προσωπικής της χρήσης (τα «μείλια»). Οι οικογένειες ήταν ακόμη αγροτικές. Με την καλλιέργεια του αγρού από τον άντρα και τους δούλους του. η οικογένεια είχε αρκετά εισοδήματα, ανάλογα με τις σχεδόν ανύπαρκτες δαπάνες της εποχής εκείνης. Όταν όμως σχηματίστηκαν και μεγάλωσαν οι πόλεις, τότε αυξήθηκαν οι δαπάνες που επέβαλλαν οι καινούριες συνθήκες κοινωνικής συμβίωσης κυρίως, με τα έξοδα πολυτελούς διαβίωσης. Κάτω λοιπόν από την πίεση των καινούριων αυξημένων δαπανών που απαιτούσε η εγκατάσταση και η διαβίωση στην πόλη, οι γαμπροί δε θεωρούσαν πια αρκετά τα «μείλια». δηλαδή τα αντικείμενα της προσωπικής χρήσης της γυναίκας που έπαιρναν, αλλά ζητούσαν από τον πεθερό όλο και μεγαλύτερη οικονομική ενίσχυση. Έτσι διαμορφώθηκε ο θεσμός της προίκας, ως αναγκαίο επακόλουθο των καινούριων δομών της αστικής κοινωνίας και οικονομίας.
Σήμερα κάτω από τον υπότιτλο: «Η προίκα καταργήθηκε» διαβάζουμε: «Τι ισχύει: Οι προίκες που είχαν αντικείμενο ακίνητο και είχαν δοθεί από παλιά μέχρι σήμερα επιστρέφονται από την ισχύ του νόμου αυτοδίκαια στις γυναίκες, χωρίς να χρειαστεί κανενός είδους έγγραφο ή άλλη διαδικασία ούτε να πληρωθεί κανένας φόρος ή τέλος. Προίκες που το αντικείμενό τους ήταν κινητά και σώζονται στην περιουσία του άντρα επιστρέφονται αυτοδίκαια στη γυναίκα. Προίκες που είχαν αντικείμενο χρήματα δεν επιστρέφονται παρά μόνο αν συμφωνήσουν διαφορετικά οι σύζυγοι. Μετά την κατάργηση της προίκας και για να ενισχυθούν οι νέοι, αγόρια και κορίτσια, στο ξεκίνημα αλλά και στη διατήρηση της οικογενειακής τους ζωής ή της επαγγελματικής και οικονομικής τους δραστηριότητας προβλέπεται μειωμένη φορολογία (το 50% του φόρου δωρεάς) για περιουσιακές παροχές γονιών προς τα παιδιά τους, αγόρια και κορίτσια, μέχρι τα πέντε εκατομμύρια δραχμές (5.000.000) (σ.σ.: Από τότε, το ποσόν αυτό αναπροσαρμόστηκε οκτώ φορές και σήμερα είναι 90.000 ευρώ, αυτοτελώς για κάθε γονέα).»
Τα προικοσύμφωνα αποτελούν πολύτιμη πηγή αρχειακού υλικού και προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες όχι μόνο για την καθημερινή ζωή των ανθρώπων ενός τόπου ή μιας ιστορικής περιόδου αλλά και την οικονομική δραστηριότητα και την κοινωνική τους θέση. Επισκεφτείτε την ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών (ΙΜΣ ΙΤΕ), όπου στο πρόγραμμα της καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Κρήτης Α. Κάσδαγλη "Γαμήλια συμβόλαια στον ελληνικό χώρο 1500-1830" περιλαμβάνονται περισσότερα από 3000 προικοσύμφωνα από ολόκληρη την ελληνική επικράτεια. Ο μαθητής Κ. Φώτογλου συνέλεξε ένα «ενδιαφέρον» προικοσύμφωνο.
«Ενδιαφέρον παρουσιάζει το προικοσύμφωνο ανάμεσα στις οικογένειες Μαθά και Γαβαλά της 24-10-1741 σύμφωνα με το χριστιανικό ημερολόγιο με τίτλο «Σινίβαση ηπαντρίας» και νομική αναφορά στην εκκλησία. Το συμβόλαιο γράφτηκε στο Μερεβίγλι (Μεροβίγλι) Σαντορίνης από τον Καντζελάριο Σαντορίνης Νικολό Γίζη και ορίζει τα ακόλουθα:
Οι προικοδότες Μαθάς Ζαχαρίας και Γαβαλάς Νικολάκης μεταβιβάζουν στην προικολήπτη Ερινιό 200 γρόσια και επιπλέον τρεις εικόνες αγιογραφίας, τρεις κατοικίες, τρεις κασέλες, ένα ζευγάρι σκολαρίκια, μποτόνι τριών λεμοσών, τρία δακτυλίδια, ένα κρεβατοστρώσι, γουνερό και επίλοιπα είδη ρουχισμού, έξι χωράφια εκ των οποίων το ένα έχει μέγεθος 50 μουζουρίων, ένα θολάκι, μια εκκλησία, μία κάμαρα, ένα κατόγι, μία σεντούκα, μια καναβέτα, έναν πάγκο, μία κούπα, μία κανάβα, ένα βόδι, ένα κτήνο, ένα πρόβατο και ένα ατζάλι. Όρος του συμβολαίου αξιώνει για την περίπτωση που το ζεύγος δεν αποκτήσει παιδί, η κληρονομία της Ερινιός να μεταβιβάζεται κατ’ επιθυμία της μάνας.
Μάρτυρες της συμφωνίας ορίζονται οι Αντώνης Γαβαλάς, ποτέ Αντωνάκης Γαβαλάς και ο συμβολαιογράφος και Καντζελάριος Σαντορίνης Νικολός Γίζης.»
«Στην Όλυμπο της Καρπάθου καθιερώθηκε ένα έθιμο που συγκέντρωσε πολλές περιουσίες σε λίγους ανθρώπους. Το έθιμο αυτό ονομάζεται κανακαριά, και σύμφωνα με αυτό τα πρωτότοκα παιδιά αποκτούν το σύνολο της περιουσίας των γονιών τους, χωρίς να αφήνουν τίποτα για τα υπόλοιπα παιδιά τους. Ο πρωτότοκος γιος έπαιρνε όλη την περιουσία του πατέρα του και η πρωτότοκη κόρη όλη την περιουσία της μητέρας της. Η μόνη υποχρέωση των κανακάρηδων ήταν να δώσουν στα παιδιά του αντίστοιχου φίλου το όνομα του γονιού από τον οποίο κληρονομούσε τα περιουσιακά στοιχεία.
Το έθιμο αυτό καθιστούσε άτομα της ίδιας οικογένειας πλούσια και φτωχά και κατάστρεψε την κοινωνική δομή της κοινότητας μετατρέποντάς την σε καθαρά ταξική. Έτσι δημιουργείται μια ανώτερη τάξη πρωτότοκων «κανακάρηδες» και «κανακαρές», και η οικονομικά κατώτερη τα «στερνόπαιδα» που δεν της ανήκει τίποτα και αναγκάζεται να μεταναστέψει πρός την Αθήνα, την Αφρική, και μετέπειτα μαζικά την Αμερική. Οι απόκληρες κόρες που δεν μπορούσαν να ξενιτευτούν, δεν είχαν άλλη επιλογή από το να γίνουν δούλες στο νοικοκυριό της πρωτότοκης αδερφής τους.» (Ι. Τσιράκογλου)
Το θεσμό της προίκας έχουν ως κεντρικό θέμα δύο ακόμη έργα που γράφτηκαν σχεδόν την ίδια εποχή με τη «Φόνισσα»: Α. Λασκαράτος, Τα μυστήρια της Κεφαλονιάς [απόσπασμα «Η προίκα»], Κ. Θεοτόκης, Η τιμή και το χρήμα. Οι μαθητές συγκρίνουν τα έργα και παρατηρούν:
Μ. Χατζηαθανασιάδου – Ε. Τσιπίδου: Α. Παπαδιαμάντης «Φόνισσα» - Α. Λασκαράτος, Τα μυστήρια της Κεφαλονιάς [απόσπασμα «Η προίκα»]
«Στα δυο αυτά κείμενα παρατηρούμε ομοιότητες αλλά και διαφορές.
Μια από τις ομοιότητες είναι η εξής: ότι και στα δυο αποσπάσματα, βλέπουμε ότι, χωρίς τη θέληση των γυναικών θέλουν να τις παντρέψουν.
Άλλες ομοιότητες μεταξύ των κειμένων είναι οι εξής: 1. Οι θυγατέρες είναι βασανισμένες γυναίκες και δούλες του σπιτιού. 2. Και οι δυο συγγραφείς έχουν αναφέρει στα κείμενα τους τρόπους παρασκευής εδεσμάτων, ποτών και φίλτρων που έχουν σκοπό την ίαση μιας αρρώστιας.
Μερικές από τις διαφορές που εντοπίσαμε στο κείμενο είναι ότι στην Φόνισσα, η κόρη έχει πολύ μικρή προίκα, ενώ σε αντίθεση στην «Προίκα» η κόρη πρέπει να κερδίσει την προίκα της με σκληρό κόπο και εργασία στα χωράφια.
Επίσης μια ακόμα διαφορά είναι πως στη Φόνισσα ο γαμπρός είναι ανίκανος και άβουλος και παίρνει μια μικρή προίκα, ενώ στο άλλο κείμενο η προίκα είναι επαρκής για την εύρεση ενός καλού γαμπρού.
Τέλος, στην Φόνισσα παρατηρούμε ότι η γυναίκα ήταν πολύ υποβαθμισμένη εκείνη την εποχή σε αντίθεση με την «Προίκα» που το μόνο που θέλουν οι γονείς για την κόρη τους είναι ένα καλύτερο μέλλον»
Χ. Πετρίδου: Α. Παπαδιαμάντης «Φόνισσα» - Κ. Θεοτόκης «Τιμή και το χρήμα»
«Μελετώντας τα έργα η ‘’Φόνισσα’’ του Παπαδιαμάντη κι ‘’η Τιμή και το Χρήμα’’ του Θεοτόκη, εντοπίζουμε τόσο ομοιότητες όσο και διαφορές σχετικά με το γραμματειακό είδος τους, τις τεχνικές που χρησιμοποιούν οι δημιουργοί τους, την ταυτότητα των δύο φύλων, το θέμα τους, αλλά και τα πρόσωπα – χαρακτήρες που συμμετέχουν σ’ αυτά.
Αρχικά, οφείλουμε να επισημάνουμε πως και τα δυο έργα είναι εκτενή διηγήματα (νουβέλες), νατουραλιστικού περιεχομένου, γι’ αυτό και παρουσιάζεται η φωτογραφική απεικόνιση της πραγματικότητας κι ο ακραίος ρεαλισμός, προβάλλεται η κακή πλευρά της ζωής με τα δεινά της και τα τρωτά της ανθρώπινης ύπαρξης, τονίζεται ότι η συμπεριφορά των ανθρώπων είναι αποτέλεσμα εξωτερικών – κληρονομικών δυνάμεων, εσωτερικών διαθέσεων και παρορμήσεων της στιγμής.
Επίσης, όσον αφορά τις αφηγηματικές τεχνικές, συμπεραίνουμε πως και στην ‘’Τιμή και το Χρήμα’’ και στη ‘’Φόνισσα’’, χρησιμοποιείται γλώσσα δημοτική στο μεν πρώτο συνδυασμένη με το ιδίωμα της Κέρκυρας, στο δε δεύτερο με την ιδιότυπη καθαρεύουσα που έχει διαμορφώσει ο δημιουργός κυρίως στα αφηγηματικά και περιγραφικά μέρη του διηγήματος. Επιπλέον, το ύφος και στα δύο είναι φυσικό, απλό και συγχρόνως παραστατικό με αρκετά λυρικά στοιχεία: έντονη, βέβαια, είναι η απουσία εντυπωσιακών σχημάτων λόγου.
Ακόμα, η αφήγηση γίνεται σε γ’ πρόσωπο με μηδενική εστίαση κι από παντογνώστες αφηγητές, οι οποίοι χρησιμοποιούν κυρίως διήγηση και διάλογο, που προσθέτει δραματικότητα. Η αφήγηση ακολουθεί συλλογιστική πορεία, είναι δηλαδή γραμμική, ωστόσο στη Φόνισσα παρακολουθούμε κι αναδρομές στο παρελθόν, καθώς η Χαδούλα θυμάται περασμένα γεγονότα, όπως η συζήτηση με τις γυναίκες της γειτονιάς για την σπανιότητα των αντρών και την πληθώρα των γυναικών (Β’ ενότητα).
Ωστόσο η κυριότερη ομοιότητα των δύο έργων είναι η ταυτότητα των δύο φύλων και συγκεκριμένα η υποδεέστερη θέση της γυναίκας, η οποία στη ‘’Φόνισσα’’ προβάλλεται μέσα από τους πνιγμούς και τα εγκλήματα που διαπράττει η Φραγκογιαννού, καθώς έτσι πιστεύει ότι θα γλιτώσει τα μικρά κορίτσια από τα βάσανα της ζωής κι απ’ όλα όσα η ίδια πέρασε όντας συνεχώς υπηρέτρια των άλλων και ζώντας μες τη φτώχεια, την στέρηση, τον κατατρεγμό, ενώ στην ‘’Τιμή και το Χρήμα’’ η υποταγή της γυναίκας στον άνδρα φαίνεται από το παζάρεμα που γίνεται για την προίκα της Ρήνης ανάμεσα στη μητέρα της και τον άνδρα που αγαπά. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως τα χρόνια εκείνα οι γυναίκες δεν είχαν το δικαίωμα να αποφασίζουν μόνες τους και να προγραμματίζουν τη ζωή τους, αλλά ήταν όργανα στα χέρια των ανδρών, πόσο μάλλον όταν δε διέθεταν προίκα. Βέβαια, αξίζει να σημειωθεί πως δεν παραλείπεται σε ορισμένα χωρία να υπογραμμιστεί ο δυναμισμός κι η αποφασιστικότητα των γυναικών, όπως συμβαίνει με την σιόρα Επιστήμη και τη Φραγκογιαννού, οι οποίες αγωνίζονται μόνες τους, χωρίς τη βοήθεια των ανδρών τους, για την συντήρηση της οικογένειάς τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποφασιστικότητας αποτελεί κι η Ρήνη, που αρνείται να γίνει υπόδουλη του χρήματος κι έτσι επιλέγει να διαλύσει την σχέση της με τον Αντρέα, να εγκαταλείψει το σπιτικό της και να μεγαλώσει μόνη της το παιδί της, αντιμετωπίζοντας την κοινωνική κατακραυγή ως ανύπαντρη μητέρα.
Φυσικά, δε θα μπορούσαν να λείπουν κι οι διαφορές, οι οποίες επικεντρώνονται κυρίως στο χώρο που εξελίσσονται τα δρώμενα και στην υπόθεση των έργων. Όσον αφορά την ‘’Τιμή και το Χρήμα’’ τα γεγονότα διαδραματίζονται στην Κέρκυρα και το βασικό θέμα είναι το παζάρεμα μεταξύ μάνας και ανδρός για την προίκα της κόρης, ενώ τη δράση της Φραγκογιαννούς την παρακολουθούμε στο νησί της Σκιάθου, όπου και κυριαρχείται από την εγκληματική ιδέα της βρεφοκτονίας και διαπράττει μια σειρά από φόνους μικρών κοριτσιών, θεωρώντας τις πράξεις της αυτές θεάρεστες.»
Α. Πολύδωρα : Α. Παπαδιαμάντης «Φόνισσα» - Κ. Θεοτόκης «Τιμή και το χρήμα»
«Μελετώντας τα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, συμπεραίνουμε πως παρουσιάζουν τόσο αρκετές ομοιότητες μεταξύ τους όσο και διαφορές ως προς το γραμματειακό είδος, το θέμα και το περιεχόμενο, την τεχνική, την ταυτότητα των δυο φύλων.
Συγκρίνοντας τα δυο κείμενα ως προς το γραμματειακό τους είδος, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι και τα δυο κείμενα είναι εκτενή διηγήματα ή αλλιώς νουβέλες, τα οποία όμως βέβαια σχετίζονται με δυο εντελώς διαφορετικά θέματα. Το μεν πρώτο, «Η Φόνισσα» εξιστορεί τη ζωή της Χαδούλας ή αλλιώς Φραγκογιαννούς που κυριαρχείται από την εγκληματική ιδέα της βρεφοκτονίας και διαπράττει μια σειρά από φόνους μικρών κοριτσιών. Στο δε δεύτερο βέβαια, <<Η Τιμή και το Χρήμα>> περιγράφεται το ειδύλλιο της Ρήνης και του Ανδρέα, στο οποίο όμως εμπλέκεται η χρηματική ανάγκη. Ο συγγραφέας μας παρουσιάζει παράλληλα και το κυρίαρχο ρόλο που αποτελούσε το χρήμα όχι μόνο στη καθημερινή ζωή και τις υλικές ανάγκες των ανθρώπων αλλά και στη μεταβολή των αισθημάτων τους με βάση αυτό.
Όσον αφορά όμως το περιεχόμενό τους, τα δυο αυτά διηγήματα παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες. Εξιστορούν καθημερινά θέματα σε σχέση με τον κοινό άνθρωπο και τις κοινές εμπειρίες σε συνδυασμό με τον κοινωνικό προβληματισμό της εποχής. «Η Φόνισσα» βέβαια έχοντας κυρίως ψυχογραφικό χαρακτήρα, όπως είχε αναφέρει και ο Λίνος Πολίτης, μας παρουσιάζει τις σκέψεις και τις πράξεις μιας ψυχοπαθολογικής προσωπικότητας. Ο Κ. Θεοτόκης, σε αντίθεση, θέλοντας να τονίσει τη χρηματική ανάγκη της εποχής, χρησιμοποιεί νατουραλιστικές τεχνοτροπίες καθώς και πολλά ρεαλιστικά στοιχεία. Η τεχνική του έργου περιλαμβάνει γρήγορη εναλλαγή των γεγονότων, ενώ ο χρόνος κυλά γραμμικά και ο διάλογος αποτελεί κυρίαρχο αφηγηματικό τρόπο στα περισσότερα μέρη του διηγήματος. «Η Φόνισσα» απ’ την άλλη μεριά, είναι γραμμένη στη καθαρεύουσα, ενώ ο αφηγητής είναι ετεροδιηγητικός. Η μηδενική εστίαση του επιτρέπει να γνωρίζει κάθε τι που αφηγείται καθώς περιγράφει τις αναδρομές και τις αναμνήσεις της ηρωίδας στα γεγονότα του παρελθόντος. Γι’ αυτό το λόγο και ο χρόνος της αφήγησης δεν είναι ευθύγραμμος.
Σύμφωνα με όλα αυτά μπορούμε να συμπεράνουμε χαρακτηριστικά των ηρώων των δυο διηγημάτων. Ο Αλ. Παπαδιαμάντης παρουσιάζει την κυρίαρχη μορφή του έργου του, τη Χαδούλα, ως μία κατατρεγμένη γυναίκα με πολλές δυσκολίες στη ζωή. Η ίδια είχε βιώσει, όπως πολλές άλλες γυναίκες, το κοινωνικό ρατσισμό, αφού στη τότε κοινωνία η μόνη αρμοδιότητα των γυναικών ήταν να υπηρετούν τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Θέλοντας έτσι να απαλλάξει τα μικρά κορίτσια απ’ τα μελλοντικά τους βάσανα, διαπράττει μια σειρά φόνων, πιστεύοντας πως οι πράξεις της είναι θεάρεστες. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι είναι προβληματισμένη για τη θέση της γυναίκας, προσπαθεί να διορθώσει τη φύση αλλά ταυτόχρονα είναι σκληρή και κυνική, αφού δεν νιώθει τύψεις για κανένα απ’ τους τέσσερις φόνους. Ο Κ. Θεοτόκης παρουσιάζει τα πρόσωπα του διηγήματος του ως θύματα των περιστάσεων και του κοινωνικού συστήματος, τα οποία όμως δεν έχουν προσωπική ευθύνη για τη δυστυχία τους, αφού είναι ανίκανοι να αντισταθούν απέναντι στις κοινωνικές προκαταλήψεις. Η κυρά Επιστήμη, γυναίκα δυναμική, αυταρχική, υπεύθυνη, έχει αναλάβει όλες τις ευθύνες της οικογένειας, αφού ο άντρας της είναι ανίκανος και μέθυσος. Με την ιδιαίτερη ικανότητά της στην οικονομική διαχείριση, αποταμιεύει χρήματα για την αποκατάσταση των παιδιών της, χωρίς να θέλει να αδικήσει κανένα όσον αφορά το χρηματικό ποσό που θα δώσει στο καθένα από αυτά. Συσχετίζοντας τη προσωπικότητά της με το τίτλο «Τιμή και Χρήμα», δίνει μεγάλη αξία στο χρήμα, που αποτελεί σκοπό της ζωής της, παράλληλα όμως αναγνωρίζει την αξία της τιμής και της επίμονης εργασίας ως μέσο αντιμετώπισης των αναγκών της ζωής. Η Ρήνη, ως κόρη της κυρά Επιστήμης, είναι και αυτή ανιδιοτελής, εργατική και με αγνά συναισθήματα. Δίνει μεγάλη αξία στην αληθινή αγάπη, αφού για χάρη της παραβιάζει όλους τους κώδικες τιμής που της επιβάλλουν οι κοινωνικές συνθήκες. Τέλος, σε σχέση με τις δύο γυναίκες της νουβέλας, ο Αντρέας ως υστερόβουλος, ανεύθυνος και ιδιοτελής εκμεταλλεύεται κάθε ευκαιρία για να κερδίσει χρήματα, αφού τον βλέπουμε καθ’ όλη τη διάρκεια του διηγήματος να προσπαθεί να παζαρέψει την αγάπη του μέσω στυγνών εκβιασμών. Όπως κάθε άλλος άνδρας της εποχής, έτσι και ο Αντρέας έχει ως ανώτερο σκοπό την οικονομική του αποκατάσταση καθώς και την αποκατάσταση του ονόματός του.»
Ε. Τόλιου: Α. Παπαδιαμάντης «Φόνισσα» - Κ. Θεοτόκης «Τιμή και το χρήμα»
«Και στα δύο κείμενα, ανεξαρτήτως της διαφορετικής τους χρονολογίας που είναι γραμμένα, διακρίνονται αρκετές ομοιότητες. Οι δύο συγγραφείς τονίζουν την κοινωνική θέση της γυναίκας εκείνης της εποχής, καθώς και τις δυσκολίες που περνούσαν καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Και στα δύο διηγήματα οι γυναίκες θα πρέπει να υποτάσσονται στους άνδρες, στα παιδιά τους αλλά και στα εγγόνια τους. Βασική προϋπόθεση για κάθε γυναίκα είναι η προίκα για την οποία γίνεται μεγάλο ζήτημα. Αυτή η ζωή δεν έχει διεξόδους ούτε για την Φραγκογιαννού ούτε για την σιόρα Επιστήμη.
Ο Παπαδιαμάντης και ο Θεοτόκης είναι νατουραλιστές στον γραπτό τους λόγο, καθώς απεικονίζουν με τις πολλές περιγραφές μία ολοκληρωμένη εικόνα της ‘’κακής’’ ζωής. Η συμπεριφορά των δύο ηρωίδων είναι αποτέλεσμα κάποιον εξωτερικών-κληρονομικών δυνάμεων, εσωτερικών διαθέσεων ακόμα και παρορμήσεων της στιγμής.
Ο τίτλος των διηγημάτων έχει χαρακτηριστική σημασία, όπως και απεικόνιση της ιστορίας. Στο διήγημα του Θεοτόκη «Η Τιμή και το Χρήμα» ο τίτλος του αναλύεται ως εξής : η λέξη τιμή κρύβει την υπόληψη της οικογένειας, την τιμή της κοπέλας αλλά και τον λόγο του άνδρα. Ενώ η λέξη χρήμα ως κινητήριος δύναμη της κοινωνίας, πώς οι ήρωες το βλασφημούν και τέλος ο θεσμός της προίκας. Στο διήγημα του Παπαδιαμάντη ο τίτλος «Φόνισσα» κρύβει μέσα τις διαθέσεις της ηρωίδας και τον λόγο που την ώθησε στα άκρα.
Οι τεχνικές της γραφής και των δύο αφηγημάτων:
Γλώσσα: Στη «Φόνισσα» είναι καθαρεύουσα αλλά στην «Τιμή και το χρήμα» δημοτική. Και τα δύο κείμενα περιέχουν ιδιώματα των περιοχών που διαδραματίζονται τα γεγονότα.
Ύφος: Είναι απλό, ζωντανό (λόγω των περιγραφών) και παραστατικό.
Αφηγηματικός τρόπος: Διήγηση με διαλόγους και περιγραφές που τα κάνουν πιο παραστατικό.
Τραγική ειρωνεία: 1.Στην «Τιμή και το Χρήμα» ο Ανδρέας έχει στο νου του την ατιμία και ο αναγνώστης το γνωρίζει. 2. Ενώ στην «Φόνισσα» οι αναγνώστες ξέρουν τα εγκλήματα και τις κακές βουλές της Φραγκογιαννούς.»
Χ. Χατζηβασιλείου: Α. Παπαδιαμάντης «Φόνισσα» - Κ. Θεοτόκης «Τιμή και το χρήμα»
«Η «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη και η «Τιμή και το χρήμα» του Θεοτόκη είναι νουβέλες, εκτενή διηγήματα με κύριο κοινό τους στοιχείο την προίκα, η διαπραγμάτευση της οποίας όμως, είναι διαφορετική σε κάθε έργο. Το θέμα της «Φόνισσας» είναι η εγκληματική ιδέα της βρεφοκτονίας από την οποία διακατέχεται η Φραγκογιαννού, και η διάπραξη κατ ’επανάληψη φόνων μικρών κοριτσιών .Από την άλλη το κύριο θέμα της « Τιμής και του χρήματος» είναι η τεράστια αξία που έχουν τα τάλαρα, χρήματα και μπορούν να χωρίσουν ακόμα και δύο ανθρώπους που αγαπιούνται. Χαρακτηριστική είναι η φράση που επαναλαμβάνεται αρκετές φορές στο διήγημα: «Ανάθεμα τα τάλαρα».
Πολλά κοινά χαρακτηριστικά παρατηρούμε ανάμεσα στις κεντρικές ηρωίδες των δύο έργων: την Φραγκογιαννού και την Επιστήμη. Και οι δύο είναι γυναίκες οι οποίες έχουν εργαστεί πάρα πολύ σκληρά στη ζωή τους για να θρέψουν τα παιδιά και τις οικογένειές τους, πασχίζουν και οι δύο για να ετοιμάσουν την προίκα των κοριτσιών. Παρουσιάζονται ως το μόνο στήριγμα της οικογένειας, αφού η Φόνισσα έχει χάσει τον άντρα της και ο άντρας της Επιστήμης είναι μέθυσος και δεν φέρνει λεφτά στο σπίτι, οπότε όπως λέει και η ίδια «είναι σαν μην έχει άντρα». Και οι δύο γυναίκες καταλήγουν να βιαιοπραγήσουν, χάνοντας τα λογικά τους, η Φόνισσα βέβαια σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό σκοτώνοντας με την σειρά κορίτσια σε πολύ μικρή ηλικία, γιατί, με αυτό τον τρόπο, πιστεύει ότι θα λυτρώσει τα ίδια και τις μητέρες τους από τις δυσκολίες να τα αναθρέψουν. Η Επιστήμη καρφώνει ένα μαχαίρι στο χέρι του Ανδρέα, όταν του παραχωρεί τα 600 τάλαρα για προίκα, αλλά αυτός δεν δέχεται να παντρευτεί την κόρη της Ρήνη, αφού όμως την έχει αφήσει έγκυο πράγμα που σημαίνει πως δεν θα μπορέσει να «αποκατασταθεί». Έτσι λοιπόν μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τη Φραγκογιαννού και την Επιστήμη ως τραγικά πρόσωπα.
Ως προς τα πολιτιστικά στοιχεία κοινό θέμα είναι η προίκα. Ο θεσμός της προίκας αν και ενίσχυε την θέση της γυναίκας στην έγγαμη ζωή την μετέτρεπε σε αντικείμενο αγοραπωλησίας. Η Φραγκογιαννού πήρε μηδαμινή προίκα από τους γονείς της για τον γάμο της, ενώ η ίδια γνώριζε ότι είχαν και άλλα πλούτη και τα κρατούσαν για τον εαυτό τους και τα υπόλοιπα παιδιά τους. Αυτό την έκανε να μισήσει τους ίδιους της τους γονείς. Η Επιστήμη έχει φυλάξει κάποια χρήματα για να παντρέψει τις κόρες της. Το μερίδιο που αναλογεί στη κάθε μία είναι 300 τάλαρα και όταν ο γαμπρός (Αντρέας) της ζητάει περισσότερα, αρνείται να τα δώσει, θέλοντας να μην αδικήσει τις άλλες κόρες της. Ο Ανδρέας στο τέλος προδίδει την Ρήνη και την αγάπη τους για τα χρήματα. Όταν όμως η Επιστήμη υποκύπτει και του παραχωρεί τα 1000 τάλαρα που ζήτησε, η Ρήνη παρόλο ότι είναι έγκυος έχει το ψυχικό σθένος να τον διώξει και να μεγαλώσει μόνη της το παιδί για να μην αδικήσει τα αδέρφια της.
Άλλα πολιτιστικά στοιχεία είναι η επίκληση στο Θεό κυρίως στο έργο της Φόνισσας, από την ίδια την Φραγκογιαννού, η οποία πάει να προσευχηθεί και το σβήσιμό του κεριού μέσα στο παρεκκλήσι το αντιλαμβάνεται ως σημάδι από το Θεό και ως έγκριση των όσων φόνων έχει κάνει και όσων επρόκειτο να κάνει.
Ως προς την ταυτότητα των δύο φύλων γίνεται αισθητή η κατωτερότητα της γυναίκας. Όπως ισχυρίζεται η Φραγκογιαννού οι γυναίκες είναι δούλες καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους, «όταν ήμουν μικρή ήμουν δούλα των γονιών μου μετά δούλα του άντρα μου, αργότερα δούλα των παιδιών μου και μετά των εγγονών μου». Αυτή ήταν και η βασική αιτία που οδήγησε στην παρανοϊκή συμπεριφορά της: αρχικά σκοτώνοντας το ίδιο της το εγγόνι και μετά άλλα βρέφη γένους θηλυκού. Πιστεύοντας ότι θα τα σώσει από μια ζωή γεμάτη βάσανα και δουλεία. Επιπλέον η κατωτερότητα των γυναικών εκείνη την εποχή διαφαίνεται και από το προξενιό της ίδιας της Χαδούλας όταν ήταν μόλις 16 ετών, χωρίς την έγκρισή της «την εκουκούλωσαν και την έκαναν νύφη». Αντίθετα στην «Τιμή και το χρήμα» η Ρήνη δεν είναι άβουλη, είναι υπεύθυνη για τις πράξεις της και παίρνει τις αποφάσεις της. Είναι φανερά τα στερεότυπα μεταξύ αντρών και γυναικών. Η γυναίκα εάν συνομιλούσε με έναν άντρα και τον έβαζε στο σπίτι της θεωρούνταν «πειραγμένη» και έπρεπε να στεφανωθεί.
Ως προς τις τεχνικές, η γλώσσα της Φόνισσας διαφέρει από αυτήν της «Τιμής και χρήμα» είναι ιδιαίτερη παπαδιαμαντική γλώσσα δηλαδή καθαρεύουσα εκκλησιαστική με ιδιωματισμούς και γλωσσικές ιδιομορφίες. Υπάρχει η ντοπιολαλιά της Σκιάθου με κάποιες επιτηδευμένες λέξεις. Η αφήγηση προωθεί τη δράση και κύρια τεχνική είναι ο διάλογος που δίνει μεγάλη ζωντάνια και παραστατικότητα.
Ακόμα, ως προς την πλοκή, υπάρχει τραγική ειρωνεία σε πολλά σημεία και των δύο κειμένων π.χ η Φραγκογιαννού κατηγορείται για το μοναδικό φόνο που δεν έχει διαπράξει. Επίσης, όταν ο Ανδρέας υπόσχεται στην Ρήνη ότι θα την παντρευτεί χωρίς να της ζητήσει προίκα. Ακόμα το έργο της Φόνισσας είναι γεμάτο από αναδρομικές αφηγήσεις, το λεγόμενο flash back που κάνει η Φραγκογιαννού κατά διαστήματα και θυμάται τη ζωή της όταν ήταν μικρή και αργότερα όταν παντρεύτηκε.
Τέλος, στο έργο «Τιμή και χρήμα» ο Κ. Θεοτόκης δηλώνει την πολιτική του τοποθέτηση, επηρεασμένος από την μαρξιστική θεωρία.»
Π. Στάθης: Α. Παπαδιαμάντης «Φόνισσα» - Κ. Θεοτόκης «Τιμή και το χρήμα»
«ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΚΟ ΕΙΔΟΣ
Η Φόνισσα είναι ένα εκτενές γιήγημα (νουβέλα) του Α. Παπαδιαμάντη. Η Τιμή και το Χρήμα του Κ. Θεοτόκη είναι επίσης ένα εκτενές διήγημα (νουβέλα) δηλαδή αφηγηματικό είδος, το οποίο χαρακτηρίζεται από τη συντομία στην έκταση, τον ρεαλισμό του ύφους του και την ύπαρξη συγκεκριμένης πλοκής.
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΘΕΜΑ
Διαφέρουν στο διήγημα η Φόνισσα ο Παπαδιαμάντης μας παρουσιάζει τις σκέψεις της Φραγκογιαννούς, μιας ψυχοπαθολογικής προσωπικότητας και επιχειρεί να διεισδύσει στα βάθη της ψυχής της δίνοντάς μας αριστουργηματικά τον χαρακτήρα και το περιβάλλον μέσα στο οποίο αυτή διαμορφώθηκε. Το περιεχόμενο του είναι κοινωνικό με δυνατό ψυχογραφικό έργο.
Στο διήγημα η Τιμή και το Χρήμα ο Θεοτόκης προσπαθεί να δείξει ότι το χρήμα και το συμφέρον αλλοιώνουν το χαρακτήρα των ανθρώπων και κατευθύνει τις πράξεις τους.
ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΙ ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΑΞΟΝΕΣ
Η Φόνισσα | Η Τιμή και το Χρήμα |
Η Φραγκογιαννού είναι μια κλασική γυναίκα της ανδροκρατούμενης ελληνικής υπαίθρου. - Ο γάμος της ήταν αποτέλεσμα της θέλησης των γονιών της. - Η θέση της γυναίκας ήταν υποβαθμισμένη και οι γονείς πίστευαν ότι τα κορίτσια μόνο βάσανα θα έφερναν στην οικογένεια- - Η κατάληξή της στην τρέλα και στο έγκλημα. Θεωρώντας ως θεάρεστη πράξη την πραγματοποίηση των εγκλημάτων σε βάρος των μικρών κοριτσιών, συμμετέχοντας έτσι στη λύτρωση των οικογενειών τους. | - Η κεντρική ηρωίδα είναι η σιόρα Επιστήμη Τρινκούλαινα, μια γυναίκα λαϊκής καταγωγής, η οποία προσπαθεί να αναθρέψει μόνη τα παιδιά της καθώς ο σύζυγος απέχει λόγω του εθισμού του στο ποτό. - Ο Ανδρέας άλλο ένα κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας που ερωτεύεται την κόρη της, την Ρήνη. - Η απαίτηση του Ανδρέα για συγκεκριμένο ποσό για προίκα, καθώς και η διαφωνία της μητέρας της για το ποσό αυτό. - Η εγκυμοσύνη της Ρήνης αποτελεί και το τέλος της διαφωνίας της μητέρας της με τον Ανδρέα. - Η συνειδητοποίηση της Ρήνης για το ότι η αγάπη της έγινε αντικείμενο οικονομικής συναλλαγής, με αποτέλεσμα να επιφέρει τη διάλυση του δεσμού της και την απόφασή της να φύγει και να μεγαλώσει το παιδί της μόνη της και με τις δικές της δυνάμεις. |
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΘΕΜΑΤΩΝ
ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ.
- Και στα δύο διηγήματα οι κεντρικές ηρωίδες είναι γυναίκες της υπαίθρου.
- Ο Παπαδιαμάντης έχοντας σαν φόντο την κοινωνία του νησιού του δίνει πολλά κοινωνικά και ηθογραφικά στοιχεία της Σκιάθου και κατ' επέκταση της ελληνικής υπαίθρου. Αντίστοιχα στην Τιμή και το Χρήμα η υπόθεση του έργου διαδραματίζεται στο Μαντούκι μια συνοικία της Κέρκυρας. Συνεπώς και τα δύο διηγήματα διαδραματίζονται σε νησιωτικό χώρο.
ΔΙΑΦΟΡΕΣ
- Η μία ηρωίδα σκοτώνει τα κορίτσια και η άλλη τα προικίζει.
- Ο γάμος της Φραγκογιαννούς ήταν αποτέλεσμα της θέλησης των γονιών της.
- Την απόφαση για το γάμο στην Τιμή και το Χρήμα την παίρνει το ζευγάρι.
- Στη Φόνισσα η θέση της γυναίκας είναι υποβαθμισμένη ενώ στην Τιμή και το Χρήμα η γυναίκα έχει άποψη και κινεί τα νήματα.
- Στη Φόνισσα η άποψη ότι τα κορίτσια μόνο βάσανα φέρνουν στην οικογένεια. Στην Τιμή και το Χρήμα η αντιμετώπιση των παιδιών είναι ισότιμη από τους γονείς.
- Στη Φόνισσα οι γονείς αποφασίζουν από κοινού για την αποκατάσταση των παιδιών τους. Στην Τιμή και το Χρήμα ο σύζυγος είναι παρών-απών και η γυναίκα αποφασίζει να διαπραγματευτεί την τύχη της κόρης της.
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ
- Η ιδιαίτερη σχέση μεταξύ μητέρας και κόρης στη Φραγκογιαννού δεν υπάρχει αφού το πρώτο της θύμα είναι η νεογέννητη εγγονή της. Ενώ στην Τιμή και το Χρήμα υπάρχει σχέση μεταξύ μητέρας και κόρη.
- Διαμετρικά αντίθετες παρουσιάζονται οι προσωπικότητες των δύο γυναικών. Η Φραγκογιαννού λειτουργεί αυτοβούλως θεωρώντας ότι πρόκειται για θεάρεστη πράξη, διαπράττοντας τα αποτρόπαια αυτά εγκλήματα σε βάρος των μικρών αθώων κοριτσιών. Η Σιόρα Επιστήμη αντίθετα προσπαθεί να επιλύσει μόνη της το οικογενειακό της πρόβλημα δίνοντας την καλύτερη δυνατή λύση.
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΤΕΧΝΙΚΗ
Στη Φόνισσα η τεχνική του έργου είναι αντάξια του θέματος με άριστες περιγραφές της φύσης και των προσώπων. Θαυμάσια ψυχολογημένη παρουσίαση των ηρώων, κλιμάκωση της εντάσεως ακόμη και με τα παρέμβλητα επεισόδια του Μούρτου και της Μαρούσας με τη γλώσσα και το ύφος προσεκτικά δουλεμένο.
Στην Τιμή και το Χρήμα το ύφος είναι φυσικό και λιτό και η γλώσσα είναι η δημοτική του απλού λαού ανάμεικτη με αρκετά κερκυραϊκά ιδιωματικά στοιχεία.
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ
Στη Φόνισσα οι γονείς αποφασίζουν για την τύχη των κοριτσιών τους, ενώ στην Τιμή και το Χρήμα οι ίδιες επέλεγαν τον άντρα που θα παντρευότανε.
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΛΟΚΗ
Προοικονομία
Οι σκέψεις και οι πράξεις της Φραγκογιαννούς προοικονομούν την εξέλιξη της υπόθεσης. Στην Τιμή και το Χρήμα οι χειρισμοί της μητέρας προοικονομούν και την εξέλιξη που θα ακολουθήσει.
Η περιπέτεια
Η Φραγκογιαννού ανατρέχει στο παρελθόν της και συνειδητοποιεί ότι σε όλη της τη ζωή υπηρετούσε τους άλλους. Στην Τιμή και το Χρήμα μια γυναίκα προσπαθεί μόνη της να βοηθήσει την οικογένειά της δίνοντας λύση στα διάφορα προβλήματα.
Τραγική Ειρωνεία
Η Φραγκογιαννού πεθαίνει μεταξύ θείας και ανθρώπινης δικαιοσύνης από πνιγμό με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο σκότωσε τα θύματά της. Στην Τιμή και το Χρήμα τόση προσπάθεια για να επιτευχθεί η διάλυση ενός επικείμενου γάμου.
Επιβράδυνση
Η σκέψη πως εκτελεί θεάρεστη πράξη απέναντι στις οικογένειες των κοριτσιών. Στην Τιμή και το Χρήμα η προσπάθεια κοινής συμφωνίας στο θέμα της προίκας μεταξύ γαμπρού και πεθεράς.
Η κορύφωση
Η τελευταία ανθρωποκτονία της Φραγκογιαννούς, ενώ στην Τιμή και το Χρήμα η διάλυση του δεσμού μεταξύ των νέων.
Η λύση
Η ηθική δικαίωση των θυμάτων στη Φραγκογιαννού. Στην Τιμή και το Χρήμα η συνειδητοποίηση ότι η αγάπη γίνεται αντικείμενο οικονομικής συναλλαγής και κατευθύνει τις πράξεις των ανθρώπων.»
Χ. Σιταρίδης: Α. Παπαδιαμάντης «Φόνισσα» - Κ. Θεοτόκης «Τιμή και το χρήμα»
«Συγκρίνοντας τα δύο κείμενα βλέπουμε ότι έχουν πολλές ομοιότητες. Τα γεγονότα και στα δύο συμβαίνουν σε ένα νησί, την ίδια περίπου εποχή (αρχές 20ου αιώνα) και έχουν κοινωνικό και ηθογραφικό περιεχόμενο. Οι άνθρωποι ζουν στο κλειστό περιβάλλον της επαρχίας και είναι συντηρητικοί. Η φτώχεια τούς ταλαιπωρεί και δουλεύουν για να τα βγάλουν πέρα. Οι γυναίκες βρίσκονται σε κατώτερη θέση και ακόμα χειρότερα τα κορίτσια. Για να τα παντρέψουν πρέπει να δώσουν προίκα στον γαμπρό και αυτό πιέζει πάρα πολύ τους φτωχούς γονείς.
Ο θεσμός της προίκας παίζει καθοριστικό ρόλο και στα δύο. Η Φραγκογιαννού σκοτώνει τα μικρά κορίτσια, επειδή τα θεωρεί βάρος στην οικογένεια, γιατί όταν μεγαλώσουν πρέπει να τα δώσουν προίκα. Και στην Τιμή και το Χρήμα η Ρήνη δεν στεφανώνεται, γιατί ο γαμπρός ζητάει 600 τάλαρα, ενώ η μάνα της της δίνει μόνο 300.
Η διαφορά είναι ότι οι δυο γυναίκες αντιδρούν διαφορετικά. Η Φόνισσα αντιδρά αρρωστημένα, αφού προσπαθεί να λύσει το πρόβλημα σκοτώνοντας τα κορίτσια, ενώ η άλλη μάνα δουλεύει, αποταμιεύει χρήματα και προσπαθεί να τακτοποιήσει όλα τα παιδιά της. Ακόμα πιο δυναμική είναι η κόρη της που δεν λογαριάζει τα κουτσομπολιά και απορρίπτει τον προικοθήρα γαμπρό, αποφασισμένη να δουλέψει και να μεγαλώσει μόνη της και αστεφάνωτη το παιδί που περιμένει. Έτσι στην «Τιμή και το χρήμα» βλέπουμε την νεαρή κοπέλα να απορρίπτει την ανδροκρατούμενη κοινωνία, γιατί δεν ανέχεται να είναι εμπορεύσιμο αγαθό. Επίσης στην «Τιμή και το Χρήμα» έχουμε και άλλα θέματα, όπως τον ξεπεσμένο αριστοκράτη που προσπαθεί να βελτιώσει τα οικονομικά του με το λαθρεμπόριο και έναν πλούσιο γάμο ή τον μεθύστακα σύζυγο.»
Χ. Σπυριδάκη: Α. Παπαδιαμάντης «Φόνισσα» - Κ. Θεοτόκης «Τιμή και το χρήμα»
«Οι δύο νουβέλες έχουν κοινά χαρακτηριστικά τα οποία θίγουν ζητήματα της καθημερινότητας και της κοινωνίας. Μερικά από αυτά είναι: το θέμα της προίκας που καθορίζει άμεσα έναν γάμο, ο ρόλος της γυναικάς στα τέλη του 19ου αι. με τις αρχές του 20ου αι. και τέλος η μητέρα, ως πρόσωπο, φύση και χαρακτήρα.
Όσον αφορά την προίκα, μέσα από το παπαδιαμαντικό κείμενο, βλέπουμε την καυτηρίασή της ως φαινόμενο αν και επηρεάζει άμεσα την αποκατάσταση μιας νεαρής κοπέλας, που αν είναι φτωχή δεν μπορεί παρά να παντρευτεί άντρα του ίδιου επιπέδου. Στο «Τιμή και το χρήμα» βλέπουμε την προίκα να κατέχει πρωταγωνιστικό ρολό σε όλη την εξέλιξη της υπόθεσης, αφού ο Αντρέας αν και αγαπάει την Αρήνη δεν δέχεται να την παντρευτεί άπροικη. Η μητέρα της όμως δεν διατίθεται να δώσει όλη της την περιουσία που με τόσο κόπο και ιδρώτα μάζεψε σε ένα μόνο παιδί της και αυτό παίζει καθοριστικό ρολό στην μετέπειτα εξέλιξη της υπόθεσης.
Σύμφωνα και με τα δυο έργα ο ρόλος της γυναίκας ήταν άκρως υποβαθμισμένος εκείνη την εποχή. Οι δυο κύριες πρωταγωνίστριες όμως- η Χαδούλα Φραγκογιαννού και η σιόρα Επιστήμη- κρατούσαν τα ηνία της οικογένειας, αφού στην πρώτη περίπτωση ο σύζυγος ήταν νεκρός, ενώ στην δεύτερη ήταν “απών” από όλες τις καταστάσεις που διαδραματίζονταν στην οικογένειά του έχοντας το ρόλο υποτονικού παρατηρητή.
Χωρίς εξαίρεση και στα δυο κείμενα η μητέρα παρουσιάζεται σκληρή, απάνθρωπη, άκαρδη και αμείλικτη. Και οι δυο γυναίκες όμως έχουν περάσει πολλά βάσανα και ταλαιπωρίες που τους έχουν χαρίσει αυτά τα γνωρίσματα. Η Χαδούλα Φραγκογιαννού εκφράζει το παράπονό της με έναν αποτρόπαιο τρόπο, δολοφονώντας μικρά αθώα κοριτσάκια. Η κ. Επιστήμη δρα με πιο αμυντικό και συναισθηματικό τρόπο, το οποίο είναι πιο λογικό από την σχιζοφρενική τάση της Φραγκογιαννούς.
Τέλος, και τα δυο έργα διαφοροποιούνται και ως προς το κύριο θέμα, το οποίο στην «Φόνισσα» είναι η απόδοση της δικαιοσύνης μέσα από τα ματιά της Φραγκογιαννούς και στο «Τιμή και το χρήμα» ο οικονομικός παράγοντας βασικός συντελεστής στην ευτυχία μιας κοπέλας.
Οι δυο νουβέλες έχουν διαφορές αλλά οι ομοιότητες υπερισχύουν και έτσι μπορούμε να τις κατατάξουμε στο ίδιο μυθιστορηματικό είδος, της κοινωνικής νουβέλας-μυθιστορήματος.»
