Ο Α. Παπαδιαμάντης, ξεδιπλώνοντας το πολύπτυχο των γυναικείων χαρακτήρων, εισάγει τη «φιλογυναικεία λογοτεχνία» στη συντηρητική κοινωνία των αρχών του 20ου αι. Τα συναισθήματα και οι αντιδράσεις που οι γυναίκες προκαλούν στον Α. Παπαδιαμάντη παραμένουν συνήθως κρυμμένα πίσω από μία μοναχική και προσηλωμένη θρησκευτικότητα. Στον κοινωνικό ρόλο των γυναικών, μία κατόρθωσε να πάρει τον κύριο αλλά και καίριο πρωταγωνιστικό ρόλο, η Φραγκογιαννού, η Φόνισσα.
«Μελετώντας τα σχετικά επεισόδια της σειράς «Το σκοτεινό τρυγόνι»: 9. Η γυναίκα και ο Παπαδιαμάντης, 11. Τα δύο φύλα και 21.Οι μαθητές απέναντι στη φόνισσα, καθώς και τις σελίδες 178-193 της διδακτορικής διατριβής της Μ. Γκασούκα για τη νουβέλα «Φόνισσα», -γράφει η Α. Πολύδωρα- «παρατηρούμε ότι παρουσιάζεται μέσα από αυτά η κοινωνική θέση των γυναικών στη σκιαθίτικη κοινωνία κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Ξεδιπλώνεται η κοινωνική θέση των γυναικών καθώς και διαφορές ανάμεσα στα δυο φύλα. Διαφορετικής καταγωγής γυναίκες, νησιώτισσες ή αστές, αναπτύσσουν ένα φιλογυναικείο και όχι σεξιστικό πνεύμα, το οποίο και υποστήριξε ο Α. Παπαδιαμάντης. Οι γυναίκες αποκτούν περισσότερη αυτογνωσία και θάρρος για το άτομό τους καθώς αναγνωρίζουν συγχρόνως τα δικαιώματά τους. Με αυτό τον τρόπο εξαλείφεται κατά πολύ ο συντηρητισμός απέναντι στις γυναίκες και οι κοινωνικές διακρίσεις μειώνονται. Ο Α. Παπαδιαμάντης ωστόσο πιστεύει πως οι γυναίκες δεν είναι ικανές να μάθουν γράμματα, αλλά μόνο να εκτελούν τις δουλειές του σπιτιού. Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στο έργο του κατάφεραν να πάρουν οι ηρωίδες της νουβέλας <<Φόνισσα>>, η γιαγιά Δελχαρώ, η μάνα Χαδούλα Φραγκογιαννού, η κόρη Αμέρσα.
Η γιαγιά Δελχαρώ έχει ενδιαφέροντα και σημαντικά χαρακτηριστικά, όπως η ανδρική ιδιοσυγκρασία της καθώς και το ισχυρότατο αίσθημα ιδιοκτησία. Αποτελεί ισχυρή μητρική γραμμή που φτάνει έως και την Αμέρσα. Κορυφαία βέβαια στιγμή της δημιουργίας της νουβέλας υπήρξε η Χαδούλα, η οποία συμπυκνώνει όλη την κυρίαρχη ιδεολογία, ηθική και αντίληψη της εποχής. Η Χαδούλα βιώνει στα παιδικά της χρόνια την έλλειψη της μητρικής αγάπης, κάτι που δικαιολογεί το δικό της ανδροπρεπή χαρακτήρα. Η καταπίεση που δέχεται, την οδηγούν σε παρανοϊκές πράξεις. Η ίδια βέβαια πιστεύει πως όλα αυτά γίνονται για να προστατέψει και να λυτρώσει τα παιδιά της αλλά και τα υπόλοιπα κορίτσια από τα βάσανα. Έτσι, εξοικειώνεται με την ιδέα του φόνου, πιστεύοντας πως αυτό είναι το θέλημα του Θεού. Όλοι οι παραπάνω λόγοι οδηγούν, τέλος, την εγγονή Αμέρσα να μείνει ανύπαντρη, αφού καταλαβαίνει ότι ο γάμος είναι μια τρομακτική εμπειρία για τις γυναίκες.»
Τα βάσανα της ζωής είναι ατελείωτα. Αυτό διαπιστώνεται και από την ιστορία της γριάς της Χαρμολίνας, ηρωίδας ενός άλλου διηγήματος του Α. Παπαδιαμάντη, που έχοντας χάσει νιόπαντρη ακόμα το σύζυγό της, ανέθρεψε μόνη της τη μοναχοκόρη της, την Ασημένια, η οποία αργότερα παντρεύτηκε τον κατά πολύ μεγαλύτερό της Ιάκωβο Ματθαίου και απέκτησε οχτώ παιδιά. Η Χαρμολίνα ζούσε με την οικογένεια της Ασημένιας προσφέροντας τις υπηρεσίες της …
Κ. Σίμος – Α. Στάϊκου: «Η Χαρμολίνα προσπαθεί να τα φέρει όλα εις πέρας, έτσι ώστε όλοι να είναι ευχαριστημένοι. Φροντίζει τα εγγόνια της, κάνει όλες τις δουλειές του σπιτιού, προσέχει τις γίδες και ταυτόχρονα εκτελεί και τα θελήματα του συμφεροντολόγου γαμπρού της. Όλα αυτά βέβαια οδηγούν την Χαρμολίνα σε αδιέξοδο, αφού βλέπει πως οι συγγενείς της, την εκμεταλλεύονται. Συνεπώς, συμπεραίνουμε πως ο χαρακτήρας της Χαρμολίνας αποτελεί προδρομική μορφή της ηρωίδας Χαδούλας Φραγκογιαννούς. Υπάρχει βέβαια σημαντική διαφορά· η Χαρμολίνα θεωρεί ως λύση τη μοναστική ζωή ενώ η Φραγκογιαννού αναλαμβάνει προσωπικά την απόδοση της κοινωνικής δικαιοσύνης …»
Μ. Πετροπούλου – Δ. Ρηγούλης: «Συγκρίνοντας τη Χαδούλα Φραγκογιαννού εκτός της Χαρμολίνας με μια επίσης δυναμική μάγισσα προκάτοχό της, τη Μήδεια του Ευριπίδη, συμπεραίνουμε πως ο θεματικός άξονας των έργων αυτών, δηλ. της θέσης της γυναίκας, είναι με μικρές αποκλίσεις κοινός.
Σε όλες τις γυναίκες απαντά η εκμετάλλευση, η κακομεταχείριση ή ακόμα και η προδοσία. Είναι και οι τρεις διατεθειμένες να πάρουν εκδίκηση χωρίς βέβαια να ενδιαφέρονται για τις συνέπειες, αφού πιστεύουν πως έχουν απόλυτο δίκιο. Παρόλα αυτά όμως, οι λόγοι που οδηγούνται σε αυτή τη πράξη είναι διαφορετικοί. Η Χαρμολίνα και η Χαδούλα Φραγκογιαννού νιώθουν αδικημένες, αφού τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας τους τις εκμεταλλεύονται και βιώνουν δύσκολες καταστάσεις. Σε αντίθεση, Μήδεια ζητά εκδίκηση για το λόγο ότι ο άντρας της, ο Ιάσονας, την άφησε για να παντρευτεί την Γλαύκη. Οι δύο από τις τρεις γυναίκες αυτές λοιπόν καταφεύγουν σε παρανοϊκές πράξεις. Η Μήδεια σκοτώνει τον άντρα της και τα δυο παιδιά της, ενώ η Χαδούλα, σκοτώνει όσα κορίτσια μπορεί, έτσι ώστε να τα λυτρώσει απ’ τα βάσανά τους. Καταλήγουμε βέβαια στο συμπέρασμα ότι καμία από τις δύο γυναίκες δεν νιώθει τύψεις και ενοχές για τις πράξεις της, αφού και οι δύο πιστεύουν ότι πράττουν το σωστό.»
Από πολλούς μελετητές η Φραγκογιαννού έχει χαρακτηριστεί τραγική φυσιογνωμία. Ο Π. Στάθης εκθέτει την άποψή του τεκμηριώνοντας με σημεία του σχολικού κειμένου:
«Δεν συμφωνώ με την άποψη ότι η Φραγκογιαννού είναι τραγική φυσιογνωμία. Αποτελεί ένα παράδειγμα συνηθισμένης γυναίκας της ανδροκρατούμενης ελληνικής υπαίθρου, η θέση της οποίας ήταν υποβαθμισμένη. Παρουσιάζονται οι σκέψεις και οι πράξεις μιας ψυχοπαθολογικής προσωπικότητας η οποία ανατρέχει στο παρελθόν της, δίνοντας έτσι άλλοθι στο μέλλον της, για τις αποτρόπαιες πράξεις που θα διαπράξει. Δεν πιστεύω ότι αποτελεί θύμα, αλλά απεναντίας διατηρεί πλήρη επαφή με το περιβάλλον της, γνωρίζει πως είναι αμαρτωλή και ότι διαπράττει εγκλήματα αφαιρώντας τη ζωή των αθώων αυτών θυμάτων. Νιώθει συνεχώς τύψεις μετά την τέλεση των εγκλημάτων της. Δεν μπορεί να γίνει λόγος για την ανικανότητα της να βιώσει ενοχή, έστω βέβαια και αν οι τύψεις αυτές δεν ήταν στη συνέχεια αρκετές να την αποτρέψουν από νέους φόνους. Φαίνεται ότι σκότωνε για να φέρει ένα ψυχικό αντιστάθμισμα στις τεράστιες ταλαιπωρίες, που υπέστη κατά τη διάρκεια της ζωής της ως γυναίκα για να εκτονώσει το μίσος της προς την κοινωνία, αλλά και προς το ίδιο το γυναικείο φύλο, το οποίο θεωρούσε ότι έφταιγε για όλη την κατάντιά της. Η διάπραξη των φόνων είχε αυτό το βαθύτερο κίνητρο και όχι την υποτιθέμενη λύτρωση των μικρών κοριτσιών από τα επικείμενα βάσανα της ζωής της. Η Φραγκογιαννού αναδεικνύεται ιδιαίτερα μετά την τέλεση της τελευταίας ανθρωποκτονίας ως ένα πρόσωπο με ιδιαίτερα συναισθηματική σκληρότητα και αδιαφορία στα συναισθήματα των άλλων. Πρόσωπο, το οποίο διαθέτει μεν την ικανότητα διάγνωσης του άδικου, αλλά έχει μειωμένη την ικανότητα συμμόρφωσης με την αντίληψή της για τον άδικο χαρακτήρα των πράξεων της. Πρόκειται για ένα άτομο ανεξέλεγκτο και άρα άκρως επικίνδυνο για την κοινωνία όπου μόνο τραγική φυσιογνωμία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί.»
Κατά την Χ. Σπυριδάκη: «Ο τίτλος “κοινωνικό μυθιστόρημα” είναι πιθανό να δόθηκε από τον Α. Παπαδιαμάντη επειδή το έργο του “Φόνισσα” θίγει το θέμα της γυναικείας ύπαρξης στην κοινωνία της εποχής. Εμφανίζει τις γυναίκες υποδουλωμένες σε ανδροκρατούμενες αντιλήψεις, φυλακισμένες κατά κάποιον τρόπο στην ίδια τους την οικογένεια.
Η ηρωίδα του έργου όμως, η Χαδούλα Φραγκογιαννού “επαναστατεί” στο ανδροκρατούμενο καθεστώς. Τα μέσα που χρησιμοποιεί μπορεί να είναι κάποιες φορές ανορθόδοξα, οι πράξεις της όμως δεν παύουν να είναι από τις πρώτες κοινωνικές εκδηλώσεις φεμινισμού.
Απελπισμένη με την άδικη θέση της γυναίκας στην κοινωνία, η Φραγκογιαννού καταφευγει σε αποτρόπαιες πράξεις όπως ο πνιγμός μικρών κοριτσιών –συμπεριλαμβανομένης και της ιδίας της εγγενής- , θεωρώντας πως έτσι τις λυτρώνει από την μετέπειτα, βασανιστική σύμφωνα με τις απόψεις της ζωή μιας γυναίκας, στην κοινωνία του 19ου αι.
Άλλο στοιχειό του έργου που του δίνει κοινωνικές διαστάσεις είναι η καυτηρίαση του φαινόμενου της προίκας το οποίο καταδικάζει μια φτωχή κοπέλα σε κοινωνική περιθωριοποίηση, ενώ σε μια εύπορη της ανοίγει το δρόμο για την ευτυχία ή τουλάχιστον για μια άνετη ζωή.
Τέλος, ο Παπαδιαμάντης μας δίνει ένα ακόμα στοιχείο που μας κάνει να κατατάξουμε την “Φόνισσα” στα κοινωνικά μυθιστορήματα και αυτό είναι η οικονομική εξαθλίωση που κατά την γνώμη του συγγραφέα καταδυνάστευε τον απλό λαό π.χ. θίγοντας το θέμα της φορολογίας.
Τα παραπάνω δίνουν ποικίλες κοινωνικές διαστάσεις στη νουβέλα, άρα ο Παπαδιαμάντης ορθά χαρακτηρίζει τη «Φόνισσα» κοινωνικό μυθιστόρημα.»
Κινητήριος μοχλός της νουβέλας (leitmotiv) είναι τα κοινωνικά στερεότυπα και οι προκαταλήψεις σε βάρος των γυναικών. Σήμερα επιβιώνουν ακόμη αρνητικά στερεότυπα για τις γυναίκες και ανισότητες με άλλη όμως μορφή π.χ. στην εκπαίδευση, στο χώρο της εργασίας κ.λ.π. Η Μ. Ρομπότσι πλοηγήθηκε στις ιστοσελίδες του Κέντρου Ερευνών για Θέματα Ισότητας και της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων και κατέγραψε μέσα από τα ερευνητικά προγράμματα των δύο αυτών φορέων μορφές φυλετικών διακρίσεων και ανισοτήτων εις βάρος των γυναικών.
«Η ισότητα των φύλων αποτελεί θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα και βασικό στόχο κάθε σύγχρονης δημοκρατικής χώρας. Σχεδόν όλοι θέλουμε μια κοινωνία στην οποία άνδρες και γυναίκες, να μοιράζονται εξίσου τα αγαθά, τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα στην εργασία, στην πολιτική, στην εξουσία, στον ελεύθερο χρόνο, στη φροντίδα, στην οικογένεια και στην προσωπική ζωή. Μια κοινωνία, όπου άνδρες και γυναίκες αποφασίζουν τι θα σπουδάσουν, με τι θα ασχοληθούν, πόσα παιδιά θα κάνουν, αν θα ασχοληθούν με τα κοινά, χωρίς το βάρος των στερεοτύπων του φύλου που προδιαγράφει επαγγέλματα αμοιβές, καθήκοντα και απολαβές, αλλά και ολόκληρη τη δραστηριότητα. Σήμερα οι άνισες συνθήκες ζωής και εργασίας των ανδρών και των γυναικών επιδεινώνονται εξαιτίας της σοβαρής οικονομικής κρίσης σε παγκόσμιο και εθνικό επίπεδο. Πιστεύω ότι σε περιόδους κρίσης η αρχή της ισότητας των φύλων δεν είναι πολυτέλεια, αλλά βασική συνιστώσα της αναπτυξιακής, κοινωνικής και πολιτιστικής πολιτικής με την οποία επιχειρείται η διέξοδος από την κρίση.
Η κρίση πλήττει περισσότερο τις αδύναμες ομάδες του πληθυσμού , στις οποίες οι γυναίκες υπερεκπροσωπούνται. Μεγάλες κατηγορίες γυναικών αντιμετωπίζουν πολλαπλές διακρίσεις. Κυρίως όταν οι διακρίσεις λόγω φύλου διαπλέκονται και ισχυροποιούνται από διακρίσεις που οφείλονται σε μορφές κοινωνικής ανισότητας (κοινωνική τάξη, εθνική καταγωγή, αναπηρία, ηλικία, σεξουαλικές προτιμήσεις, απομακρυσμένος τόπος διαμονής κ.λπ.). Οι άνεργες, οι μετανάστριες, οι νέες, οι ανύπαντρες μητέρες, οι γυναίκες με αναπηρίες, οι γυναίκες των εθνικών και θρησκευτικών μειονοτήτων, οι Ρομά και οι γυναίκες των νησιωτικών και ορεινών περιοχών αποτελούν ομάδες γυναικών, οι οποίες είναι περισσότερο ευάλωτες, όχι μόνο στις συνέπειες της οικονομικής κρίσης, αλλά και στην άσκηση ανδρικής βίας σε όλες τις μορφές της. Θεωρώ ότι είναι πλέον αναγκαιότητα οι δημόσιες παρεμβάσεις να θέσουν σε απόλυτη προτεραιότητα αυτές τις κατηγορίες των γυναικών.
Παλαιότερα οι γυναίκες έπεφταν θύματα ρατσισμού, βιαιοπραγίας από τους άνδρες τους, διότι τότε η γυναίκα ήταν σε μια κατώτερη θέση λόγω φύλου. Ο άνδρας ήταν αυτός που θα δούλευε και θα έφερνε λεφτά στο σπίτι, αυτός ήταν που θα έπαιρνε τις αποφάσεις και αν του έφερνε αντίρρηση η γυναίκα σήκωνε χέρι πάνω της. Σύμφωνα με το νόμο όποιο παιδί γεννιόταν κορίτσι ήταν μειονέκτημα και ένα βάρος για την οικογένεια, διότι όταν θα παντρευόταν έπρεπε να δώσει μια ικανοποιητική προίκα.»
Η Α. Πύρου αναζήτησε στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα (και εναλλακτικά στο διαδίκτυο) τους παρακάτω όρους και σχημάτισε για κάθε λέξη από μια πρόταση στην οποία φαίνεται η σημασία της:
Όροι | Ορισμοί –Προτάσεις |
Φεμινισμός | Αντίληψη σύμφωνα με την οποία η γυναίκα θεωρείται ίση και ισότιμη με τον άντρα σε όλα τα πεδία της κοινωνικής ζωής π.χ. Οι απόψεις του φεμινισμού άρχισαν να κερδίζουν έδαφος στην Ελλάδα μετά το 1970. |
Σεξισμός | Διάκριση με βάση το φύλο, όρος που χρησιμοποιήθηκε κυρίως από το φεμινιστικό κίνημα για να δηλώσει την εξουσιαστική τάση των ανδρών πάνω στις γυναίκες και τις διακρίσεις σε βάρος των γυναικών, ως απόρροια της ανδροκρατικής νοοτροπίας π.χ. Ο σεξισμός στην ελληνική κοινωνία φαίνεται ότι ξεκινάει από την οικογένεια. |
Γυναικείες σπουδές | Η διεύρυνση γνώσεων των γυναικών σε νέο επίπεδο μελέτης π.χ. Οι γυναικείες σπουδές αναπτύχθηκαν βασιζόμενες στο φεμινισμό. |
Γυναικείο ζήτημα | Η καταπίεση του γυναικείου φύλου και η ανισοτιμία με το ανδρικό φύλο π.χ. Η ρίζα του γυναικείου ζητήματος είναι η ταξική διάρθρωση της κοινωνίας με την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. |
Ενδοοικογενειακή βία | Η πίεση (υλική ή ψυχική) που ασκεί κάποιο μέλος της οικογένειας σε κάποιο άλλο μέλος για να του επιβάλλει τη δική του άποψη π.χ. Η ενδοοικογενειακή βία προκαλείται από σεξιστικές συμπεριφορές και αντιλήψεις και βασίζεται στις διακρίσεις ανάμεσα στα φύλα. |
