Κατά την Μ. Γκασούκα, οι κοινωνίες και οι χώροι που περιγράφει ο Παπαδιαμάντης είτε στο νησί του είτε στην Αθήνα είναι κοινωνίες των γυναικών, οι οποίες διαχειρίζονται τελικά, άμεσα ή έμμεσα, τις περισσότερες και πιο ενδιαφέρουσες κοινωνικές σχέσεις. Η απόδοση αυτού του κόσμου, στα αθηναϊκά κυρίως διηγήματα ταυτίζεται με την καταγραφή φαινομένων βίας εις βάρος των γυναικών.
Στα σκιαθίτικα διηγήματα προβάλλει μια διαφορετική μορφή εγκληματικότητας: Στις οικονομικό-κοινωνικές συνθήκες μιας κλειστής κοινωνίας τα παιδιά δεν ήταν άχθος αλλά ευλογία, αφού οι απαιτήσεις της ζωής ήταν μικρές και τα παιδιά από πολύ μικρά συμμετείχαν στην παραγωγή. Μόνο σε περιπτώσεις που ο αριθμός των παιδιών και ιδιαίτερα των κοριτσιών ήταν υπερβολικός, μπορούσε να εμφανίζεται το φαινόμενο της παιδοκτονίας, όχι ως έγκλημα αλλά ως «λειτούργημα» κοινωνικής ισορροπίας. Με άλλα λόγια ήταν κάτι «επιβεβλημένο» από κάποια αδήριτη ανάγκη και, συγκεκριμένα, όταν η οικογένεια δεν είχε δυνατότητες επιβίωσης. Η κοινωνία, ως μέσο αυτοπροστασίας, καταφεύγει στη λύση της «βρεφοκτονίας», επειδή δεν μπορεί να υπερβεί κάποια όρια αντοχής.
Παιδοκτονία, με την έννοια που προαναφέρθηκε διαπράττεται στη «Φόνισσα» -μιας και πληροί όλες τις προϋποθέσεις κοινωνικής ανισορροπίας και απωθημένης κοινωνικής καταπίεσης- από μια γυναίκα που με πλήρη συνείδηση ανατρέπει το μητρικό της ρόλο στο όνομα της λύτρωσης και της παράλληλης σωτηρίας αυτών των εκκολαπτόμενων «κορασίδων-υπηρετριών».
Η Χ. Πετρίδου συγκέντρωσε με τη μορφή πίνακα: α) τα εγκλήματα που βαρύνουν τη Φραγκογιαννού, και β) τα επιχειρήματα υπεράσπισης. Από τη θέση του δικαστή «αποφασίζει» αν θα την καταδίκαζε.
ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ | ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗΣ |
1. Πνιγμός νεογέννητης εγγονής – φόνος εκ προθέσεως | Δύσκολα παιδικά χρόνια : η Φραγκογιαννού έζησε μια βασανιστική ζωή υπηρετώντας πάντα τους δικούς της κι αμελώντας τον εαυτό της. Ακόμη, ήταν αναγκασμένη να ξαγρυπνά δίπλα στο άρρωστο εγγόνι της, αφού η επίσης άρρωστη κόρη της δεν μπορούσε να το φροντίσει. |
2. Πνιγμός των δύο κοριτσιών του Γιάννη του Περιβολά στην στέρνα – φόνος εκ προ μελέτης | Ψυχικές διαταραχές, στρέβλωση του νου: όταν πήγε στο εκκλησάκι του Αι- Γιάννη του Κρυφού, για να ζητήσει συγχώρεση για το φόνο της εγγονής της, παρακάλεσε τον Άγιο να της δώσει ένα σημάδι, ώστε να καταλάβει αν έπραξε σωστά. Εδώ λοιπόν αρχίζει η στρέβλωση του μυαλού της κι οι ψυχικές διαταραχές την ωθούν στο να νομίσει πως η θέα των κοριτσιών στην στέρνα ήταν σημάδι για να συνεχίσει τους φόνους. |
3. Πνιγμός του νεογέννητου κοριτσιού του βοσκού Γιάννη Λυρίγκου – φόνος εκ προ μελέτης. | Στρέβλωση του νου, έμμονη ιδέα οι φόνοι των κοριτσιών: απέκτησε πλέον έμμονες ιδέες με τους φόνους, καθώς πίστευε ότι τα κορίτσια θα περνούσαν δύσκολα σαν εκείνη, γι’ αυτό κι επέλεξε να τα <<σώσει>> με έναν ιδιαίτερο τρόπο, συμβάλλοντας στο έργο του θανάτου τους. |
4. Αποπειράθηκε κι άλλες φορές να σκοτώσει μικρά κορίτσια, όπως συνέβη με τα παιδιά του βοσκού Καμπαναχμάκη, αλλά τελικά δεν τα κατάφερε. | |
5. Άφησε αβοήθητη να πνιγεί στο πηγάδι τη μικρή Ξενούλα. |
Στη ‘’Φόνισσα’’ του Παπαδιαμάντη δεν υπάρχει απόδοση δικαιοσύνης με την παραδοσιακή έννοια, καθώς η Φραγκογιαννού δεν συλλαμβάνεται από τους χωροφύλακες, για να οδηγηθεί στη δικαιοσύνη και να δικαστεί, αλλά ούτε έχει την ευκαιρία να φτάσει στον Άγιο Σώστη, ώστε να εξομολογηθεί τα εγκλήματά της και να ζητήσει συγχώρεση. Βέβαια, ο βίαιος θάνατός της από πνιγμό, αποτελεί μια δίκαιη τιμωρία για όλους τους πνιγμούς που διέπραξε σε βάρος μικρών κοριτσιών κι οπότε επανέρχεται γρήγορα στην συνείδηση του αναγνώστη η ισορροπία: όπως δηλαδή η Φραγκογιαννού θεώρησε τον εαυτό της ικανό να στερήσει τη ζωή από τόσα μικρά παιδιά με τη δικαιολογία ότι τα απαλλάσσει από τα βάσανα και τις δυσκολίες της ζωής, έτσι βρίσκει κι αυτή παρόμοιο θάνατο, χωρίς να της δοθεί ευκαιρία να απολογηθεί, αφού ούτε η ίδια έδωσε το περιθώριο στα κοριτσάκια ν’ αποφασίσουν για το μέλλον τους και να καθορίσουν τα ίδια τη ζωή τους.
Ωστόσο, θα μπορούσαν να αποδοθούν ορισμένα ελαφρυντικά στην υπόθεσή της, καθώς όπως μας αφηγείται ο Παπαδιαμάντης η ηρωίδα είχε περάσει δύσκολα παιδικά χρόνια, χωρίς την αγάπη και τη φροντίδα των γονιών της. Όλες αυτές οι τραυματικές εμπειρίες, καθώς επίσης κι οι βασανιστικές στιγμές που έζησε η Φραγκογιαννού στην πορεία της ζωής της, ζώντας και δουλεύοντας μονάχα για τους άλλους, της δημιούργησαν ψυχικά τραύματα και την οδήγησαν σε πράξεις που ούτε η ίδια πίστευε ότι θα μπορούσε να κάνει.
Αν θέλουμε να φέρουμε στο τώρα την τραγική αυτή υπόθεση και να αναπαραστήσουμε στο σήμερα τη δίκη της ‘’Φόνισσας’’, θεωρώ πως αν είχα αναλάβει το ρόλο του δικαστή πιθανόν να προέβαινα σε αυστηρά μέτρα, επιδιώκοντας την καταδίκη της για ποικίλους λόγους. Αρχικά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι συνθήκες ζωής πολλών ατόμων έχουν βελτιωθεί αρκετά σε σχέση μ’ εκείνα τα χρόνια κι επομένως δεν υφίσταται σύγκριση μεταξύ των δύο εποχών όχι μόνο ως προς τα υλικά αγαθά, αλλά κι ως προς την αντιμετώπιση των ανθρώπων για τη ζωή: έχουν καταργηθεί στερεότυπα που σήμερα μάς φαίνονται ακραία, όπως η θέση της γυναίκας στα πλαίσια της οικογένειας και της κοινωνίας και δεν είναι πλέον υποχρεωτικός ο θεσμός της προίκας. Επίσης, κατανοούμε απόλυτα ότι μια σειρά αλλεπάλληλων φόνων θα προκαλούσε πόνο και συγχρόνως οργή στον κόσμο, ο οποίος δε θα μπορούσε ν’ αποδεχτεί εύκολα το γεγονός ότι μια γυναίκα προέβη σε τέτοιες εγκληματικές πράξεις με την πρόφαση ότι βοηθά τα μικρά κορίτσια να γλιτώσουν απ’ τα βάσανα της ζωής. Άλλωστε, υπάρχουν κι άλλοι άνθρωποι που έχουν ζήσει μοναχικά και φτωχικά, αλλά δεν σκέφτηκαν ποτέ να κάνουν κακό στον συνάνθρωπό τους, για να αισθανθούν μια λύτρωση τουλάχιστον για τα δεινά που έχουν περάσει.
Τέλος, από τη άλλη μεριά, αν θέλουμε να εξετάσουμε βαθύτερα τα αίτια των φόνων της Φραγκογιαννούς, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι από ένα σημείο κι έπειτα άρχισε να διαταράσσεται ψυχικά, γεγονός που την έκανε να πιστεύει πως οι φόνοι γίνονται για καλό κι άρα θα ήταν σωστό να τους συνεχίσει.»
